این مطلب قبلا در نشریه صنعت جوش، شماره 34 مرداد 1390 به چاپ رسیده است.

« جوشکاری؛ چکیده ای از تمام متالورژی »

گفتگو با دکتر مهران مالکیان ، استاد دانشگاه UBC کانادا و متخصص جوشکاری

گفتگو: امیر حسینی کلورزی

پیاده سازی و تنظیم: کامران خداپرستی

دکتر مالکیان مدرک کارشناسی خود را در رشته مهندسی مواد با گرایش شکل دادن فلزات از دانشگاه شیراز دریافت نمود و سپس با احراز رتبه اول آزمون کارشناسی ارشد مواد وارد دانشگاه صنعتی شریف گردید. ایشان پس از پایان مقطع کارشناسی ارشد ، خدمت سربازی را در یکی از مراکز آموزشی پژوهشی گذراند. پس از آن ضمن همکاری با شرکت قالب های صنعتی ایران خودرو و مرکز شیمی و مواد پژوهشگاه نیرو، در دانشگاه آزاد اسلامی کرج نیز تدریس نمود. در سال 1384 برای آغاز دوره دکتری عازم دانشگاه صنعتی گراتز اتریش شد و پس از 4 سال از تز دکتری خود با عنوان Orbital Friction Welding دفاع کرد. پس از آن دوره فوق دکتری را در همان دانشگاه آغاز کرد و حدود 5/1 سال نیز در دانشگاه صنعتی وین روی مدلسازی رسوب گذاری پژوهش نمود. ایشان از سال 2009 میلادی فوق دکتری دوم خود را در بخش مهندسی مواد دانشگاه بریتیش کلمبیا کانادا (UBC) آغاز کرده اند که زمینه آن در مورد مدلسازی جوش و بررسی خواص آن در یکی از پروژه های خطوط انتقال نفت و گاز است. دکتر مالکیان در دانشگاه UBC دروس مرتبط با جوشکاری و خواص مکانیکی را تدریس نموده اند و این فعالیت تا کنون ادامه دارد. ایشان تا کنون چند جایزه معتبر بین المللی دریافت کرده اند، از جمله جایزه انستیتو بین المللی جوش (IIW)  و جایزه انجمن تحقیقات علوم تجربی و مهندسی کانادا (NSERC).

* آقای دکتر به عنوان نخستین پرسش بفرمائید آموزش مهندسی جوش در دانشگاه های خارج از چه جایگاهی برخوردار است ؟

# در اتریش رشته جوشکاری به طور مستقل در دانشگاه ها وجود ندارد بلکه جوش گرایشی از مهندسی مواد است. اصولاً در دنیا رشته جوشکاری به صورت مستقل به ندرت وجود دارد و معمولاً جوشکاری به عنوان بخشی از مهندسی و علم مواد دیده می شود. البته استثنائاتی هم وجود دارد ، مثلاً یکی از دانشگاه های آمریکا ، رشته جوشکاری را بصورت مستقل تعریف کرده است. در کانادا دانشگاه های مختلف وضعیت های متفاوتی دارند. برخلاف اتریش که جوشکاری یکی از بخش های اصلی دپارتمان بود، در اینجا ( دانشگاهUBC  ) بخش مواد در زمینه جوشکاری سابقه چندانی ندارد و پروژه ای که من در آن هستم اولین پروژه در این مورد است. دانشگاه آلبرتا کانادا یک مرکز تحقیقاتی در مورد جوشکاری دارد. نکته جالب این که بهلر که نامی آشنا در زمینه الکترود و محصولات فولادی است و با وجود اینکه اکثراً فکر می کنند آلمانی است اما یک شرکت اتریشی است در اتریش با دانشگاه، پروژه های  مختلفی داشت اما در کانادا ( دانشگاهUBC  ) این نخستین پروژه ای است که به طور مشترک در زمینه جوشکاری بین دانشگاه و صنعت تعریف شده است.

زمانی که من در ایران تحصیل می کردم ، رشته جوشکاری وجود نداشت اما اکنون فوق لیسانس و دکتری آن وجود دارد که نشان دهنده توجه مسئولین به اهمیت این رشته است. البته جای کار زیادی وجود دارد. متاسفانه در حال حاضر در کنفرانس های بین المللی جوش چیز زیادی از ایران نمی شنویم و امیدوارم دانشگاه ها بتوانند بیش از گذشته در مجامع بین المللی جوش حضور داشته باشند.

* تکنولوژی جوشکاری در بین سایر فن آوری ها در صنایع مختلفاز چه جایگاهی برخوردار است ؟ یک متخصص جوش ( اعم از جوشکار، بازرس یا مهندس جوش ) چه نقشی ایفا می کند ؟

# جوشکاری را نمی توان از متالورژی جدا کرد و باید به یاد داشته باشیم که جوشکاری ، همه علوم متالورژی را در خودش دارد مانند گرمایش ، سرمایش ، ذوب ، انجماد ، تشکیل فازها ، رشد دانه و … . در جوشکاری ما با سه حالت ماده ، یعنی جامد ، مایع ، گاز ( بخارات جوشکاری ) مواجه هستیم. از سوی دیگر تنش های پس ماند را داریم  ، و در دیگر سو با ارتباط جوشکاری و خواص مکانیکی روبرو می شویم . در مجموع به نظر من جوشکاری یکی از گرایش هایی است که همه بخش های متالورژی را پوشش می دهد. به باور من یک متخصص جوش مانند الماس درخشانی است که همه به دنبالش هستند. در واقع متخصص جوش خوب کمیاب است. چرایی آن هم به موضوع قبل برمی گردد. یعنی این که در جوش همه چیز وجود دارد. و از آن طرف حرفه ای دشوار ( از لحاظ فیزیکی ) محسوب می شود. بنابراین حتی جوشکار ماهر هم همیشه خواهان دارد.

* آقای دکتر در ایران مشکل جوشکاری در صنعت ساختمان به دلیل فقر شدید دانش فنی و حرفه ای پرسنل همچنان پابرجاست و با وجود اقدامات انجام شده هنوز در وضعیت مناسبی قرار ندارد. وضعیت در آنجا چگونه است ؟

# اینجا اصلاً حرف جوشکار تجربی را نزنید چون خنده دار است. جوشکاری که تأیید صلاحیت نشده باشد و گواهینامه معتبر نداشته باشد ، حق جوشکاری ندارد. همانگونه که می دانید جزئیات آزمون جوشکار و دامنه مجاز فعالیت های او باید در گواهینامه قید شده باشد. مثلاً جوشکار ورق (Plate) نمی تواند خط لوله جوش بدهد.

* این نظارت چگونه انجام می شود ؟ آیا الزام قانونی است یا خود پیمانکار مراعات می کند؟

# دوطرفه است. در اینجا نقش دولت در خیلی از امور بسیار کم است. شرکتی که پروژه ای را می گیرد باید تأیید صلاحیت شده باشد و در قبال کارهایش مسئول است. این نکته را هم به یاد داشته باشیم که هر شرکتی نمی تواند پروژه را برنده شود و باید حداقل الزامات را دارا باشد.

* در ایران مراکز و انجمن های صنفی و علمی مختلفی در زمینه جوش فعالیت می کنند. مشکلی که وجود دارد این است که در برخی موارد جایگاه قانونی آن ها و نقششان در فرآیند قانون گذاری کاملا مشخص نیست. البته ستاد ساماندهی صنعت جوش کشور در سازمان استاندارد اقداماتی را در این زمینه انجام داده است. در خارج از کشور اوضاع چگونه است؟

# متأسفانه موازی کاری در ایران زیاد است. هر کشور یک مرجع جوش  دارد و من جای دیگری را به عنوان متولی نمی شناسم. مثلاً در اتریش مرکز جوش وین که با ایران هم همکاری دارد، به عنوان قطب عمل می کند. به این ترتیب دانشگاه گراتز که دوره مهندسی بین المللی جوش (IWE) برگزار می کند باید تحت نظر مرکز جوش وین فعالیت کرده و امتحاناتش را برگزار کند.

* این نهادها آیا قدرت قانونگذاری دارند؟ آیا باید هر مصوبه و استانداردی در مورد صنعت جوش از کانال آن ها بگذرد؟

# بلی. اگر فردی پیشنهادی دارد ، آن را به انجمن جوش ارائه می دهد و آنها آن را به IIW (انستیتو بین المللی جوش)انتقال می دهند و سپس در کنفرانس سالانه ای که کارگروه های متفاوتی دارد ، نمایندگان کشورهای مختلف پیشنهاد را بررسی کرده و در آنجا تصویب و یا رد می شود.

* با توجه به وضع موجود صنعت جوشکاری کشورمان ، شما چه فرصت ها یا نکات ویژه ای را برای بهبود این رشته صنعتی می بینید؟

# از دانشگاه های ایران خبرهای خوبی می شنویم که نشانگر تمرکز بر رشته جوشکاری است و نوید این را می دهد که دانش آموختگان آینده ، حداقل علم جوشکاری را به خوبی می دانند و به صنعت کمک خواهند کرد ، البته نباید از دو بحث امکانات آزمایشگاهی و استادان مجرب به عنوان پیش نیازها غفلت کرد. با وجود این پیش فرض ها چشم انداز روشنی وجود دارد زیرا این دانش آموختگان تفکر سنتی ندارند و با روش های علمی ، صنعت جوشکاری را متحول خواهند کرد. نکته دیگری که به نظرم می رسد این است که صنعت ما به طور کامل باید براساس استاندارد پیش برود تا جوش قابل اطمینان باشد. در واقع حساب دو دوتا چهارتاست و باید الزام ها وجود داشته باشد تا یک دستورالعمل استاندارد تهیه شده و اجرا گردد. طرز فکر و نگاه ما نیز باید عوض شود. باید از حالت سنتی و کدخدا منشی به سمت روش های سیستماتیک و سازمان یافته برویم. به نظرم شروعی که در دانشگاه ها دیده می شود دلگرم کننده است چون همانطور که اشاره شد دانش آموختگان تحول ایجاد می کنند و دیدگاه ها را تغییر می دهند. در اینجا مهندس سوگند می خورد و همانند پزشک است ، چون نسبت به جان آدمها مستقیماً یا غیرمستقیم مسئول است.

* آقای دکتر ، چشم انداز آینده جوش ( هم علمی و هم صنعتی ) را چگونه می بینید؟

# اینجا در آمریکا و کانادا ، متالورژی (بخش فلزی مهندسی و علم مواد) کمتر مورد توجه است و بیشترین کار و پژوهش روی مواد روز که مورد نیاز صنایع نظامی است متمرکز شده است. این مواد فولادی نیستند بلکه مواد پیشرفته ، مواد زیستی، مواد نانو و … را شامل می شوند. بنابراین به متالورژی کمتر پرداخته می شود. با این حال ما نمی توانیم از جوشکاری روی مواد فولادی و … غافل شویم. وجود دپارتمان جوش در دانشگاه اُهایو نشان می دهد که همه مشکلات حل نشده است و این به ما می گوید که نمی توان هیچ زمانی جوش را به حاشیه برد. از سوی دیگر تکنولوژی های نو ( نانو ، بیوتکنولوژی و … ) به فرآیند اتصال( Joining ) نیاز خواهند داشت که جوشکاری یکی از مهم ترین روش های اتصال است. به این دلایل ، من چشم انداز جوش را خیلی روشن می بینم و به نظرم علم و فن جوشکاری همیشه حرفی برای گفتن خواهد داشت. از یک زاویه دیگر می توان گفت مهم این نیست که ما متریال جدید تولید کنیم بلکه باید بتوانیم از آن استفاده نماییم. فرض کنید یک فولاد جدید با تنش تسلیم2 GPa  تولید شده است. بسیار عالیست ، می توان آن را در خودرو استفاده کرد تا از وزنش کاسته شود. حال این پرسش پیش می آید : چگونه آن را جوشکاری کنیم ؟ بنابراین جوشکاری پاشنه آشیل کل علوم مهندسی باقی خواهد ماند.

* آقای دکتر مالکیان ، با توجه به تجارب و تخصصتان آیا مایل به همکاری با صنایع و دانشگاه های داخل هستید ؟ اگر چنین است ، چه زمینه هایی را دوست دارید ؟

# بلی ، چرا که نه ، ما متعلق به آن کشوریم. بسیار علاقه مندم اگر بتوانم برای پیشرفت کشورم کاری بکنم و دانشم بازده داشته باشد. زمینه های کاری من مدل سازی جوش  ذوبی و حالت جامد، جوشکاری اصطکاکی و متالورژی جوشکاری است. حتی در زمینه هایی که تجربه نداشته باشم می توانم یک پل درست کنم. من همیشه دنبال فرصتی بوده ام که بتوانیم روی پروژه های مشترک، همکاری در زمینه های موجود ، انتقال تجربه و مواردی که اینجا به آن ها دسترسی وجود دارد اما در کشورمان این دسترسی محدودتر است، کار کنیم.

 *چه توصیه ای به علاقه مندان جوشکاری ، چه جوشکار و چه بازرس و چه مهندس جوش دارید ؟

# علم و فن جوشکاری همیشه زنده است و همواره مورد نیاز خواهد بود ، پس نگران بازار کار آینده نباشند چون آینده شان تضمین است. اگر فردی می خواهد جوشکار شود باید به سمت دریافت گواهی ( Certificate ) برود و توصیه من این است که در دوره های خوب آموزشی شرکت کند. در کانادا جوشکار خوب کم است و جوشکارها دستمزدهای بالا دریافت می کنند. در مورد دانشگاه که به نظرم ایزوله کار می کند ، باید تلاش شود تا ارتباط دانشگاه و صنعت و دانشگاه های داخل با دانشگاه های خارج تقویت شود. دانشگاه باید سعی کند مشکلات صنعت را آنالیز کند و در مورد آن مشکل پروژه بدهند نه این که خودش یک مسئله یا مشکل را مطرح کند و بعد حل کند. مثالش پایان نامه کارشناسی ارشد خودم است که چون مخاطب صنعتی نداشت الآن در کتابخانه دانشگاه خاک می خورد. بهتر است دانشگاه های ما بتوانند صنعت را متقاعد کنند که می توانند گره ای از مشکلاتش باز کنند. بدین ترتیب هم دانشگاه پویا می شود و هم صنعت. در این مورد باز از خودم مثال می زنم. در پایان نامه دکتری من چون ارتباط تنگاتنگ بین دانشگاه و صنعت وجود داشت ، گام به گام پیش رفتیم و در نهایت کاری انجام شد که به قول رئیس دپارتمان ، یکی از بهترین پایان نامه هایی بود که در عمر علمی اش انجام شده بود.

* ما قصد داریم شرایطی فراهم شود تا شما برای یکی از کنفرانس های آینده به عنوان سخنران مهمان دعوت شوید. پیش بردن کار در صنعت جوش ما خیلی دشوار است ولی امیدواریم در یکی از کنفرانس های امسال یا سال آینده تشریف بیاورید.

# خوشحال می شوم و استقبال می کنم. البته مشکلات طبیعی است چون وقتی چند سازمان به طور موازی کار می کنند همیشه درگیری به وجود می آید اما امیدوارانه نگاه کنید. با رشد فرهنگ تعامل و همکاری ما ایرانی ها ، این مشکلات کمتر می شود. این که باید جنگید و کار را پیش برد شاید همه جا باشد، همیشه این چالش ها وجود دارد.

 * از این که وقتتان را در اختیار ما گذاشتید ، سپاسگزاریم.